Za naciju i boga

Prof.dr.Ivan Cvitković Suvremeni nacionalizam može biti politički, kulturni, ekonomski, jezični, religijski itd. U novije vrijeme tematika religijskog nacionalizma privlači pozornost i sociologa i politologa. Najčešće se taj problem istražuje u Sjevernoj Irskoj, na Bliskom istoku i na području Balkana. Dino Abazović je knjigom ZA NACIJU I BOGA pokazao da ima opravdanja religijski nacionalizam istraživati i u ostalim religijama suvremenog svijeta. Naime, religijsko i nacionalno su i danas pogodni za mobiliziranje stanovništva, osobito u konfliktnim odnosima. Uz to, poraslo je zanimanje za pojave povezane s “religijskim” prefiksom. Predmet knjige je religijski nacionalizam u suvremenom svijetu, i to u okviru sociološkog diskursa. U sagledavanju te pojave autor je konsultirao relevantnu sociološku literaturu: od “klasika” sociološke misli (E. Durkheima, K. Marxa, F. Engelsa, M. Webera, H. Spencera…), do suvremenih autora poput C. Geertza (K. Gerc), E. Gellnera (E. Gelner), A. Smitha (E. Smit), B. Andersona, E. Hobsbawma (E. Hobsbom), R. Brubakera, U. Altermatta, A. Hastingsa, osobito suvremenih sociologa religije M. Hamiltona, P. Bergera, R. Johnston (R. Džonston), S. Vrcana … Nakon uvoda (I poglavlje), u drugom poglavlju, autor je posvetio pažnju određivanju pojma “religijski nacionalizam”. Preciznije, zadržao se na sociološkim interpretacijama nacionalizma koje pokazuju da, u sociološkoj literaturi, i ne postoji općeprihvaćena teorija o nacionalizmu. Slično je i s pojmom “religijski nacionalizam” koji se, ponekad, u literaturi naziva i “vjerski nacionalizam”. Autor se opredijelio za pojam “religijski nacionalizam” polazeći od razlikovanja pojmova “religijski” (religija kao društveni i grupni fenomen) i “vjerski” (vjera kao individualni, unutarnji, subjektivni aspekt religije). Po autoru “Religijski nacionalizam je oblik modernističke paradigme i nastaje najčešće kao supstitut (post)civilnog ili (post)etničkog nacionalizma” (str. 17.). Svoj stav zasniva na radovima Geertza, Merđanove, Banca, Powersa (Pauersa), Lewisa (Luisa), Oommena (Omena), Hastingsa, Hoppenbrouwersta (Hopenbrauersta), Smitha. Posebno uvažava određenja pojma “religijski nacionalizam” koja su dali Mark Juergensmeyer (M. Jirgensmejer) i Roger Friedland (R. Fridland), te Juergenssmeyerovu tipologiju religijskog nacionalizma (etnički, ideološki; etno-ideološki). Za Juergensmeyera, nacionalizam nije ništa drugo do nadomjestak za religiju, jedna vrsta svjetovne religije, moglo bi se dodati “političke religije”. Autor navodi i pet bitnih etapa u razvoju navedenih tipova religijskog nacionalizma: očaj u odnosima sa sekularnim nacionalizmom; vođenje politike na religijski način; identificiranje neprijatelja; neizbježna konfrontacija; mirotvorstvo (i teroristi i nasilnici misle da su mirotvorci). Za drugog autora (Friedlanda) religijski nacionalizam predstavlja posebnu formu kolektivnog predstavljanja, on religiju čini osnovom nacionalnog identiteta, te predstavlja formu politizirane religije. Nakon toga, autor određuje ključne elemente za određenje religijskog nacionalizma: politiziranje religije i religiziranje politike; supremaciju kolektivnog nad individualnim i agresivna distinkcija u odnosu na druge i drugačije; totalitarnost i ekstremizam; alternativna vizija uređenja društvenog poretka; radikalna izmjena mjesta i uloge članova u društvu. Po njemu, religijski nacionalizam je jedan od najaktualnijih odgovora na moderni sekularni individualizam u suvremenoj državi-naciji. U trećem dijelu, autor se bavi tematikom religijskog nacionalizma u nekim religijama suvremenog svijeta. Iz tog dijela rada vidljivo je da “religijski nacionalizam nije ekskluzivno vezan za pripadnike monoteističkih religija niti se oslanja na svete spise, učenja i dogmu monoteističkih religija reinterpretacija hinudizma, buddhizma i sikhizma također je svojstvena religijskim nacionalistima” (str. 30.). Na primjeru Izraela, autor pokazuje kako religijski usmjerene političke stranke igraju gotovo ključnu ulogu u formiranju koalicije. Sve političke stranke i pokreti koje slijede ortodoksno židovsko učenje značajno utječu na život. Jedan od najpoznatijih takvih pokreta je Jewish Defense Leangue (Židovska obrambena liga), dok je stranka Kach (Kas) zabranjena (1998.) kao rasistička. Židovski religijski nacionalizam glavne neprijatelje vidi u ne-Židovima, ali i u Židovima svjetovnih svjetonazora. “Bitna zajednička karakteristika na kojoj se utemeljuju manje-više svi pokreti židovskog religijskog nacionalizma jeste (re)interpretacija saznanja o izabranosti židovskog naroda”, zaključuje autor (str. 33.). Tematizirajući religijski nacionalizam među kršćanima, autor s pravom ukazuje na pojavu religijskog nacionalizma, ne samo usmjerenog prema pripadnicima drugih religija, već i kršćanima drugog/drugačijeg usmjerenja (katolici-protestanti; katolici-pravoslavni…). Korijen katoličkog religijskog nacionalizma u Sjevernoj Irskoj vidi u tome da se oko 64% stanovništva konfesionalno opredjeljuje kao protestanti i da su, u skoroj povijesti, bili ekonomski i politički dominantniji od katolika. Takva situacija dovela je do sekulariziranja politike Sinn Feina, mada se zvanična Crkva više puta od toga ograđivala, a osobito od aktivnosti IRA-e. Sakralizacija politike dovela je do toga da su “se katolički identitet, i irski identitet, i na matrici religijskog nacionalizma spojili u jedan supra-identitet” (str. 35). Od zemalja sa snažnije izraženim katoličkim religijskim nacionalizmom autor još izdvaja Poljsku i Hrvatsku, te Latinsku Ameriku. Kao osnovne karakteristike katoličkog religijskog nacionalizma autor ističe klerikalizam, politiziranje religije, zatvorenost za ekumenske ideje i fundamentalističko interpretiranje svetih spisa. Prije razmatranja pravoslavnog religijskog nacionalizma, autor navodi specifičnosti u povijesnom razvoju tog kršćanskog pravca koje su uvjetovale snažniju pojavu religijskog nacionalizma. Pravoslavne zajednice su se, kroz povijest do danas, konstituirale uglavnom kao “etničke religijske zajednice”. Posebno se zadržava na pojavama religijskog nacionalizma u Rusiji i Grčkoj. Religijski nacionalizam u Rusiji zasnovan je na utopističkoj ideji o Moskvi kao “trećem Rimu” i Ruskoj pravoslavnoj crkvi kao centru pravoslavnog univerzalizma. U početku se religijski nacionalizam u Rusiji iskazuje kao antisemitski, a nakon raspada SSSR-a i kao antikatolički i antizapadnjački uopće. Za razliku od Rusije, po autorovom istraživanju, religijski nacionalisti u Grčkoj prisutni su i u samoj crkvenoj hijerarhiji. Crkva se više ponaša kao zaštitnik nacije nego kao nositelj evanđeoskog djelovanja. U drugoj polovici XX. stoljeća vodstvo te Crkve konstantno je pristajalo uz krajnje desne političke opcije (uključujući i podršku vojnoj diktaturi 1967.-1974.). I danas se oštro suprotstavljaju bilo kakvim sekularnim mjerama za kojima poseže vlada te zemlje. Po “religijskim nacionalistima Crkva je jedina politička i duhovna institucija koja je sposobna preuzeti mesijansku ulogu u spašavanju helenizma od asimilacije u globalnoj kulturi” (str. 40). Razmatranje religijskog nacionalizma među kršćanima završava protestantskim religijskim nacionalizmom (osobito kod luterana i prezbiterijanaca), navodeći SAD i skandinavske zemlje. Osobito ukazuje na rekonstrukcioniste u SAD te sljedbenike pokreta Christian Coalition (Kršćanska koalicija) i Christian Identity (Kršćanski identitet). Nakon prikaza religijskog nacionalizma u prve dvije, autor je analitički i teorijski utemeljeno prišao i propitivanju pojava religijskog nacionalizma u trećoj tzv. abrahamskoj religiji islamu. Islam mu je zanimljiv za analizu iz dva razloga: riječ je o univerzalnoj religiji (kao i kršćanstvu), ali i o specifičnom poimanju jedinstva zajednice (umma). Oslanjajući se i na relevantnu svjetsku literaturu, autor ističe da su, sve do početka XX. stoljeća, u muslimanskim zajednicama bile snažnije protiv, nego pro-nacionalne tendencije. U dvadesetom stoljeću razvijaju se lokalni i regionalni nacionalizmi koji su tražili uporište u islamu (arapski, egipatski, alžirski, turski, iranski, malezijski itd.). Ono što, po autoru, razlikuje religijske nacionaliste među muslimanima od fundamentalista jeste da su oni okrenuti ne idealiziranju prošlosti, već budućnosti pokušaju izgradnje novog tipa društva. Nakon kritičkog razmatranja pojava religijskog nacionalizma u nekim zemljama u kojima je struktura stanovništva po religijskoj pripadnosti dominantno muslimanska, autor na kraju aktualizira rasprave koje se vode po pitanju odnosa islama i demokracije. Pri kraju ovog poglavlja autor nas uvodi u problematiku religijskog nacionalizma u religijama Indije i Dalekog istoka. U Indiji je aktualan hinduistički, ali i sikhistički oblik religijskog nacionalizma. Hinduistički nacionalizam je usmjeren prema muslimanima koje se optužuje da su, svojom vladavinom, spriječili ranije stvaranje hindu nacije. Inače, hindu religijski nacionalisti ne prave razliku između hinduizma i indijske nacionalne pripadnosti. Autor se, u ovom dijelu, nije upuštao u razmatranje islamskog religijskog nacionalizma u Indiji, polazeći od činjenice da je on u prvoj polovici XX. stoljeća (1948.) doveo do izdvajanja muslimana u zasebnu državu Pakistan. Na indijskom potkontinentu razvio se i religijski nacionalizam u okviru nacionalne religije Sikha sikhizmu. Svoje uporište gradi na tezi o hinduističkoj kulturnoj hegemoniji koja vodi gubljenju identiteta Sikha. “Najekstremniji dio pokreta militantnih Sikha bori se za osamostaljenje oblasti Khalistan (Kalistan), Punjab (Pendžab), od Indije, i stvaranje samostalne sikhske države utemeljene na religijskim zakonima i principima” (str. 50). Na Dalekom istoku, državni shinto bio je ostvarenje religijskog nacionalizma u Japanu, ali na području Indokine i buddhistički religijski nacionalizam. Na tom području buddhizam je odigrao važnu ulogu u razvoju nacionalnog identiteta i u borbi za nacionalno oslobođenje od kolonizatora. Kao primjer eskalacije religijskog nacionalizma autor navodi sukobe u Sri Lanki (Sinhalesi, Tamili…). Primjer Sri Lanke nam pokazuje, ističe autor, kako je malo potrebno da jedan antikolonijalni pokret završi u totalitarizmu. Četvrto poglavlje teorijski problematizira odnos suvremenih globalističkih procesa i religijskog nacionalizma kao odgovor na sekularizaciju. Autor se zadržava na interpretacijama procesa sekularizacije među vodećim sociolozima: Wilson (Vilson), Berger, Dobbelaere (Dobler), Casanova (Kazanova), Chavez (Čavez), Beyer (Bejer). Potom promatra religijski nacionalizam kao jedan od odgovora na sekularizaciju koja religiju svodi na stvar osobnog izbora, a ne na društvenu obvezu. Religijski nacionalisti se zalažu za deprivatizaciju religije i “određenje” javnog na religijskim osnovama. Posebno pogodno tlo za ove procese su, po autoru, tzv. zemlje u tranziciji. “Religijski nacionalizam je u pozitivnoj korelaciji sa međusobnom razmjenom ,političkih i ,religijskih proizvoda i dobara u tranzicijskom društvu”, zaključuje autor (str. 72). Time autor, u zasebnom petom poglavlju, ulazi u razmatranje Bosne i Hercegovine kao tranzicijske zemlje i religijskih nacionalizama kao faktora prijetnje opstojnosti bosanskohercegovačkog društva. Zašto tako oštra upozorenja autora? Polazi od podataka popisa stanovništva i rijetkih socioloških istraživanja koji su pokazali visok stupanj podudarnosti nacionalne i religijsko/konfesionalne samoidentifikacije među stanovnicima Bosne i Hercegovine; kritičkih upozorenja poznatih sociologa koji su pisali o pojavama religijskog nacionalizma u Bosni i Hercegovini (Vrcan, Sells, Mojzes, Velikonja, Ćimić…). Previše je socioloških indikatora religijskog nacionalizma koje autor, oslanjajući se na navedene sociologe, iznosi u radu: (zlo)upotreba religijskih simbola; način upotrebe tradicionalnih religijskih slogana i pozdrava; religijske interpretacije političkih događanja; denominacija drugoga; uništenje njegovih (drugoga) vjerskih objekata; poistovjećivanje nacionalnog i religijskog; prenaglašavanje uloge religije i religijske zajednice u nastanku i razvoju nacionalne svijesti ovdašnjih naroda itd. Na radovima N. Velimirovića, J. Popovića, A. Jevtića, I. Bulovića, A. Radovića, autor pokazuje razvoj religijskog nacionalizma unutar Srpske pravoslavne crkve. On će se snažnije razvijati od “Apela” iz 1982. godine, preko proslave 600. obljetnice Kosovske bitke, do ratova na prostoru bivše SFRJ. Isti takav, analitički pristup autor je imao i u “predstavljanju” katoličkog nacionalizma. Analizirao je radove Tomislava-Šagi Bunića, u kojima je opravdano, još 1970. godine, ukazivao na problematičnost odnosa kršćanstvo-nacionalizam kako ga vide religijski nacionalisti. Katolička crkva se, u vrijeme NDH, splela s nacionalističkim dijelom svećenika i laika, a u antikomunisitičkoj taktici Katoličke crkve konstantno su jačali kroatizaciju Crkve i katolizaciju nacije (što je kulminiralo za događanja u posljednjem desetljeću XX. stoljeća). Vodilo je to političkom savezništvu i ponekad otvorenom, a ponekad prikrivenom, savezu s političkom desnicom. Za autora je značajna kritika takvog držanja dijela crkvenog vodstva koju je (1994.) iznio Pavao II., za posjeta Hrvatskoj (kritika obožavanja nacije i jedne stranke što vodi u mržnju i diskriminaciju prema drugima). Na području Bosne i Hercegovine odvijali su se slični procesi: od podrške nacionalističkoj politici HDZ-a, do okretanja leđa takvoj politici (bar u dijelu svjetovnog svećenstva u Bosni i kod bosanskih franjevaca). Kontroverze koje su pratile nacionalni razvoj Bošnjaka u drugoj polovini XX. stoljeća imale su utjecaja i na razvoj i sadržinu religijskog nacionalizma među muslimanskim stanovništvom. Već početkom 60-ih godina u glasilima Islamske zajednice objavljivani su tekstovi u kojima se problematizirala nacionalna pozicija i afirmacija tog naroda. Taj proces zainteresiranosti religijske za nacionalnu zajednicu trajat će sve do Bošnjačkog sabora (1993.) i prihvaćanja naziva Bošnjak za nacionalnu identifikaciju, ali i nakon toga, kroz borbu za samobitnost i opstojnost. Uz sve te pozitivne nakane, javljali su se i elementi religijskog nacionalizma. Autor ih nalazi u instrumentalizaciji religijskih simbola na predizbornim skupovima SDA, a na što su ukazivali i drugi autori (Mahmutćehajić, Ćimić). U ratu, ali i nakon njega, među Bošnjacima se događa snažna reislamizacija nacionalnog, političkog i kulturnog identiteta, zaključuje autor. Što je sve, po autoru, omogućilo takav razvoj religijskog nacionalizma u Bosni i Hercegovini, među pripadnicima tri najpoznatije religijske zajednice: kontroverze u međunarodnoj politici o Bosni i Hercegovini; nerazvijenost civilnog društva; medijske nedosljednosti, politički nedovoljno “pismeno” stanovništvo, i sl. U politizaciji ritualnih prostora i djelovanju nema razlike među religijskim nacionalistima. Bez obzira što je riječ o zajednicama zasnovanim na univerzalnim religijama (kršćanstvu i islamu), one su se u nacionalističkoj varijanti pretvorile u partikularne. Zato u Bosni i Hercegovini “etnonacionalizmu treba dodavati i prefiks ,religijski, ali to je onaj prefiks koji je najmanje u vezi sa religijom ukoliko je razumijemo u tradicionalnom smislu”, zaključuje Abazović (str. 108). U Zaključku, autor ističe da religijski nacionalizam čini religiju isključivom osnovom nacionalnog identiteta, predstavlja formu “politizirane religije” i “religizirane politike”. “Može se reći da religijski nacionalisti hoće svojom interpretacijom religije obezbijediti integritet egzistenciji ne-pluralnog društva, u kojem vrijednosti predstavljaju partikularističke, homogenističke i ekskluzivističke politike” (str. 124). Autor Dino Abazović, svojom knjigom ”ZA NACIJU I BOGA”, pokazao je kako se razvija u perspektivnog sociologa religije. Sa zadovoljstvom predlažem onima koji je već nisu pročitali da to učine 5