Neprimetni zločini

Nekoliko dana po dolasku u Oksford mladi argentinski matematičar stipendista nalazi leš starice u čijoj je kući iznajmio sobu, udavljene jastukom. Ubistvo po svemu sudeći predstavlja intelektualni izazov jednom od najvećih logičara ovog veka, Arturu Seldomu, i prvo je u nizu zločina koji će uslijediti. Dok policija istražuje i ispituje osumnjičene, učitelj i učenik sprovode svoju istragu, uplašeni sve opasnijim zaključcima do kojih dolaze. Neprimjetni zločini uvode nas u sumornu atmosferu engleskih bolnica, u Vitgenštajnove jezičke igre i Gedelovu teoremu, i upoznaju nas sa vjerovanjima drevnih sekti matematičara i umijećem mađioničara. Ovim prividno kriminalističkim romanom klasičnog stila argentinski pisac Giljermo Martinez uvodi nas u žanr matematičke fikcije. INTERVJU Zločini u matematičkom nizu Giljermo Martinez Martinez Giljermo Knjiga “Matematika i koreni postmoderne misli” Vladimira Tasića poslužila mi je kao inspiracija za neka kritička ispitivanja u romanu “Neprimetni zločini” Neprimetni zločini – roman argentinskog pisca Gižerma Martineza ovenčan je prestižnim književnim priznanjem španskog govornog područja, nagradom “Planeta”. To je prividno krimi roman i sa njim je Martinez izgradio novi žanr matematičke fikcije. Roman prati sudbinu mladog argentinskog matematičara stipendiste koji dolazi u Oksford. Nekoliko dana po dolasku nalaze mrtvu staricu u čijoj je kući on iznajmio stan. To je samo prvo u nizu od ubistava, a njih će pokušati nezavisno od policije da rasvetli logičar Artur Seldom. Martinez je u ovom romanu vešto prepleo krimi priču sa verovanjima drevnih sekti matematičara, Gedelovom teoremom, Vitgenštajnovim filozofskim zapažanjima, pa i veštinama mađioničara. Osim “Neprimetnih zločina”, koje je nedavno objavila “Laguna”, još dva romana Gižerma Martineza prevedena su kod nas i oba objavljena kod novosadskih “Svetova”. To su: “Povest o Rodereru” i “Maestrova žena”. Gižermo Martinez je rođen 1962. godine u Argentini, u mestu Baija Blanha. Doktorat iz matematike, iz oblasti logike odbranio je u Buenos Ajresu, a postdoktorske studije u Oksfordu. Iz tih dana datira i njegovo prijateljstvo sa Vladimirom Tasićem, prošlogodišnjim dobitnikom NIN-ove nagrade, koji je, kao i Martinez, doktor matematike i pisac. Martinez je preveo na španski Tasićevu knjigu “Matematika i koreni postmoderne misli”, koja je, kako nam je rekao, bila rado čitana u intelektualnim krugovima u Argentini. Oduvek me je interesovala književnost, još dok sam bio dete. Moj otac je bio profilisani pisac, a majka je bila profesor književnosti – kaže Martinez. – U stvari, matematika je mnogo kasnije ušla u moj život, sasvim slučajno, za vreme univerzitetskih studija. Vaša knjiga “Veliki pakao” pripoveda o zlu i masovnim grobnicama. Nažalost, masovne grobnice bile su deo balkanske prošlosti u poslednjih deceniju i po. Na taj način vaša priča je univerzalna, zar ne? - Tužno je što je tako. Ono što je još tužnije jeste da 25 godina posle tih događaja mnogi mladi studenti iz moje zemlje ne razumeju o čemu govori ta priča. Ljudi brzo zaboravljaju i ponavljaju najgoru vrstu političkog nasilja. Za roman “Neprimetni zločini” dobili ste prestižnu nagradu “Planeta”. To je vaš najuspešniji roman. Kako je nastajao? - Mnogi misle, prema nekakvom književnom osećaju, da je moj prvi roman (“Povest o Rodereru”) i dalje moja najbolja knjiga. Ali, tačno je da su “Neprimetni zločini” mnogo čitaniji... U stvari, tu sam knjigu napisao sasvim slučajno, u prekidu rada na jednom teškom i ambicioznom romanu. Imao sam ideju koja me je zaokupljala od kada sam napustio Oksford, ali mislio sam da bi o tome trebalo pisati u dalekoj budućnosti, jednom kada budem završio sa “ozbiljnim stvarima”. Onda se desilo da mi je jedan obrazovni sajt dao predlog za roman u epizodama koji bi se pojavljivao onlajn, po jedno poglavlje svake nedelje. Odmah sam se setio avantura Šerloka Holmsa, koje su startovale na taj način u novinama toga doba, i ja sam bio u iskušenju da stvorim novu verziju “logičnog” detektiva, sa pomalo matematičkim mišljenjem. Posle napisanog prvog poglavlja, taj projekat je odjednom propao iz ekonomskih razloga, a ja sam se našao na početku romana i za to vreme sam ga razvijao sa više iskustva. Na tom romanu sam radio dve sledeće godine i kada je bio gotov, došla je i nagrada „Planeta”. Ostali deo priče mene je iznenadio više nego bilo koga drugog: roman o matematici i gotovo najkrvavijim zločinima imao je neverovatan uspeh. Preveden je do sada na 26 jezika, čak devet izdanja rasprodato je u Engleskoj, a uskoro će se snimati i film u režiji Aleksa de la Iglesije. Možda je roman privlačan zato što sam zaista uživao u pisanju, a deo te radosti prešao je i na čitaoce... “Neprimetni zločini”, roman o zločinima i serijskim ubistvima u Oksfordu, pisan je u dobroj tradiciji engleskih krimi romana, ali ima i dosta inovacija... - U mojoj zemlji postoji akademska teza o varijacijama u mom romanu – o vezama sa klasičnim krimi romanom, uglavnom oko ličnosti detektiva, kriminala i odnosa Holms – Votson, u mom slučaju to je par učitelj i učenik. Ali, dok sam pisao roman, nisam imao na umu te aspekte. Jedina inovacija za koju sam se trudio da je sprovedem jeste rasprava o estetici zaključivanja na različitim poljima, uključujući kriminalističku istragu i teorijsku borbu između uma matematičara i policijskog detektiva. Interesantno je pomenuti da je Vladimir Tasić vaš prijatelj i kolega sa Oksforda. Tamo ste se i upoznali? - Vladimir je bio jedan od mojih kolega iz kabineta za gostujuće istraživače na Matematičkom institutu i postali smo prijatelji za vreme moje druge godine boravka u Oksfordu. Kada je saznao da imam napisan roman, pročitao ga je u prevodu na engleski (bio je to moj prvi roman “Povest o Rodereru”) i potom je pokušao da obnovi svoju tinejdžersku ljubav za pisanje kratkih priča. I napisao ih je nekoliko, naravno, na srpskom jeziku. Tada bi ih čitao meni i mojoj supruzi i usmeno ih prevodio na engleski. Tako je i završio celu knjigu kratkih priča i kasnije ih je objavio pod predivnim naslovom “Pseudologija fantastika”. Potom smo ostali u kontaktu i ja sam preveo na španski jezik njegovu filozofsku knjigu “Matematika i koreni postmoderne misli”, u kojoj ne da sam puno uživao, već mi je poslužila kao inspiracija i za neka kritička ispitivanja u “Neprimetnim zločinima” (na primer, Vitgenštajnovo mišljenje da konačni nizovi nemaju jedinstveno određen nastavak). Obradovalo me je saznanje da je ubrzo potom dobio jednu od najvećih književnih nagrada u svojoj zemlji i da je postao poznati romansijer. Može li se vaš roman “Povest o Rodereru” čitati kao knjiga o intelektualnom antagonizmu? - Da, zaista je tako. To stvara dramsku tenziju između dva glavna lika. Ali, roman je takođe savremena verzija mita o Faustu. U vašim romanima “Povest o Rodereru” i “Maestrova žena” upleli ste mitove o Prometeju i Faustu. Da li je istina da pisci uvek pričaju stare priče na nov način? - Ne u vidu uopštenog stava. To je jedan od mogućih načina da se pogleda unazad u prošlost sa nadom da se kaže nešto novo o tim pričama kada se obnove u savremenom izdanju. Ali, postoje mnogi drugi načini da se pokuša iznova proniknuti u književnost. Zaista verujem da postoji margina u originalnosti književnog stvaralaštva, uprkos svim pričama koje su već ispričane. Točak ljudskog života se okreće i kategorije koje se čine postojane, poput ljubavi, smrti, ludila... nisu uvek iste u određeno vreme. Pa, zato je istina da nikada ne govorimo iste priče, jer perspektiva čitaoca, sa porastom ironije i znanja, prkosi ponavljanju. Kako pronalazite balans između matematike i pisanja? Ima li sličnosti između matematike i književnosti? - Nalazim neke uočljive sličnosti u kreativnom procesu i napisao sam celu knjigu o tome pod nazivom “Borhes i matematika”. Glavne analogije opisane su u kratkom eseju koji sam napisao i koji je preveden na engleski jezik pod naslovom “Kratka priča kao logički sistem”. Koji su pisci i filozofi uticali na vaš književni rad? - Henri Džejms, Tomas Man, Horhe Luis Borhes, Hulio Kortasar, Vitold Gombrovič, Žan Pol Sartr i naravno, marksistički način posmatranja istorije i društvenih pokreta. Interesujete se i za filozofiju matematike. Koje odgovore nudi ovo polje filozofije, naročito Vitgenštajn? - Rekao bih da sam od Vitgenštajna shvatio da ništa ne možete uzeti za sigurno kao čvrsto znanje, čak ni pravilo množenja sa brojem dva. Takođe, važnost jezičkih igara i mehanizma utvrđivanja-potvrđivanja hipoteza (kao zamena za pravila koja nisu apsolutno određena) u procesu socijalizacije i ujednačavanja individua. I u vašem književnom radu nalazimo poštovanje prema poznatom matematičaru Gedelu i njegovoj poslednjoj teoremi. Zašto? - To je zato što me zbunjuje i zadivljuje već duže vreme i želeo sam da prenesem nešto od te zadivljenosti i običnim čitaocima, bez bi lo kakve matematičke pozadine u književnom kontekstu. Šta danas Borhes znači argentinskim piscima? - On je važna referenca i postoje ljudi koji misle da se književne struje u mojoj zemlji dele za i protiv Borhesa. Ne bih se složio sa tim dvostrukim pojednostavljivanjem. Borhes je bio književni vodič kroz književnosti širom sveta i majstor stila, ali ne smatram da uopšte postoji neka vrsta estetske tiranije od koje je neophodno osloboditi se. Za mene je on prijatelj, svojim pisanjem uspostavio je visok nivo, poput kolosa koji daje nadahnuće piscima koji dolaze. Vujica Ognjenonić Vijesti 29.10.05 Podjela pisaca na one za i protiv Borhesa Giljermo Martinez Martinez Giljermo Roman argentinskog pisca Gižerma Martineza “Neprimjetni zločini”, ovjenčan nagradom “Planeta”, prestižnim književnim priznanjem španskog govornog područja, nedavno je objavila “Laguna” u prevodu Dalibora Soldatića. Roman prati sudbinu mladog argentinskog matematičara stipendiste koji dolazi u Oksford. Nekoliko dana po dolasku nalaze mrtvu staricu u čijoj je kući on iznajmio stan. To je samo prvo u nizu od ubistava koje će uslijediti. Zločin predstavlja intelektualni izazov jednom od najvećih logičara, Arturu Seldomu da nezavisno od policije krene ka rasvjetljavanju slučaja. Martinez je u ovom romanu vješto prepleo krimi priču sa vjerovanjima drevnih sekti matematičara, Gedelovom teoremom, Vitgenštajnovim filozofskim zapažanjima, pa i vještimnama mađioničara. “Neprimijetni zločini” je prividno krimi roman i sa njim je Martinez izgradio novi žanr matematičke fikcije. Osim “Neprimjetnih zločina” još dva romana Gižerma Martineza prevedena su kod nas i oba objavljena kod novosadskih “Svetova”. To su: “Povijest o Rodereru” i “Maestrova žena”. Gižermo Martinez je rođen 1962. godine u Argentini, u mjestu Baija Blanha. Svoju prvu knjigu “Džungla bez zvijeri” napisao je kao tinejdžer. Doktorat iz matematike iz oblasti logike odbranio je u Buenos Ajresu, a postdoktorske studije u Oksfordu. Iz tih dana datira i njegovo prijateljstvo sa Vladimirom Tasićem, koji je kao i Martinez, doktor matematike i pisac. Na početku razgovora za “ART Vijesti” Martinez je govorio o svom najuspješnijem romanu “Neprimjetni zločini”, prvedenom na 25 jezika i velikom bestseleru u Argentini, Španiji i Velikoj Britaniji. - Postojao je izazov da dokažem kako vjerovatnoća pretpostavke može imati jak estetski zahtjev, ne samo da oponaša stvarnost, već i da postane stvarnost. To sam pokušao ostvariti u okviru klasičnog engleskog krimi romana. Predstavljala je izazov i upotreba novih originalnih fraza, utemeljenih u matematičkom mišljenju - poput razmišljanja u nizu o čisto logičkim rješenjima (E.A. Po), zaključivanja zasnovanog na materij alnom pronalasku (Konan Dojl) i psihološko zaključivanje (Agata Kristi). Kako biste vi odredili svoj roman “Neprimjetni zločini”? Možda kao intelektualni ili matematički triler? - To je triler o ljepoti i traženju različitih vrsta zaključivanja. Ne smatram da je to intelektualni roman. Ja sam pokušao da napišem roman o životu i strastima ljudi kod kojih dominira apstraktno mišljenje. Naravno, jedna od njihovih strasti je da s vremena na vrijeme razgovaraju o ljepoti i dubini matematike. Ali Oksford u mom romanu je plašt i grad. U Vašem romanu uz pomoć matematike otkrivaju se zločini. Da li svaka pojava u prirodi ima svoja pravila? - Matematika u mom romanu je samo maska u velikoj maškaradi. Matematika je drugo prerušavanje u romanu. Vaš roman sadrži dosta matematičkih referenci: Gedelovu teoremu, posljednju Fermaovu pretpostavku, Vitgenštajnovu filozofiju matematike, priču o pitagorejskoj sekti. Kako ste ih uklopili u narativni tok romana? - Te stvari iz oblasti matematike se pojavljuju same za sebe, u jednom prirodnom toku radnje. Naravno, to je sasvim normalno za osobu kojoj je matematika bliska! Ti djelovi zvuče poprilično impresivno ako pišete o njima zajedno, ali teret matematike je vrlo osvijetljen u mom romanu. Matematički problemi su rasprostranjeni između kriminala, muzike, seksa i radosti i životnih tragedija. Dokle se stiglo sa filmom po Vašem romanu “Neprimjetni zločini”? - Upravo sam potpisao ugovor za bioskopsku adaptaciju. Biće to španska produkcija, a najvjerovatnije će režirati Aleks de la Iglesija. Jednom ste rekli kako su “matematičari zapravo umjetnici, te da je čista matematika vrsta umjetničke forme”. Možete li to pojasniti? - Matematika ima posla sa formama i apstrakcijom, sa crtežima i tačnošću. Intuicija za prave odnose, inspiracija za prodor u logičko mišljenje ili elegancija iza dokaza, sve je to veoma slično sa estetskom intuicijom umjetnika. Vaš roman “Povijest o Rodereru” je iznova ispričana priča o Faustu... - Mislio sa m da ta stara tema može biti obnovljena pod svjetlom Gedelove teoreme (u stvari zamislio sam filozofski izvor te teoreme). Mogao sam da razmotrim neka pitanja koja se tiču istorije umjetnosti, a koja su dotaknuta u romanu “Doktor Faustus” Tomasa Mana. Malvinski rat (poznat i kao Foklandski rat, jer se vodio između Argentine i Velike Britanije zbog Foklandskih ostrva, u periodu između marta i juna 1982. godine, prim. a.) i neke čudne nesreće dali su mi pozadinu za tragediju mladih likova. Preveli ste na španski knjigu Vladimira Tasića “Matematika i korijeni postmodernog mišljenja”. Tasić, koji je kao i Vi matematičar i pisac, bio je Vaš kolega na Oksfordu. Dopada li Vam se njegovo pisanje? - Na nesreću, nijesam u mogućnosti da Vladimirove knjige čitam u originalu, na srpskom jeziku. Dok smo bili zajedno na Oksfordu, on mi je usmeno preveo na engleski svoje prve kratke priče. One su mi se veoma dopale, i naravno, učinilo me je srećnim saznanje da je on sada sa svojim romanima postao jedan od vodećih srpskih pisaca. Da pomenem i to da je njegova knjiga o postmodernom mišljenju bila rado čitana u intelektualnim krugovima u mojoj zemlji. Koliko je teško modernim argentinskim piscima da pišu poslije Borhesa? - To za mene ne predstavlja teškoću. Borhes je više prijatelj i učitelj nego što je teret bilo kakve vrste. Jedna od omiljenih mitskih tvorevina u našoj kritici je podjela pisaca na one za i protiv Borhesa, bez obzira što je on bio patron, mjera i odnos svega u našoj književnosti. Ali argentinska književnost je bila uvijek bogatija i raznovrsnija od jednog imena. Smatram da moja književnost ima mnoge druge uticaje, veze i odnose ne samo sa argentinskim piscima, već i sa piscima univerzalne tradicije. U stvari, prava tradicija prosječnog argentinskog pisca je kosmopolitska biblioteka. Napisali ste i knjigu “Borhes i matematika”. Koji su to matematički tragovi u Borhesovom djelu? - Različite vrste beskonačnosti, Paskalove sfere, Raselovi paradoksi, nizovi koji mogu biti beskonač no prekinuti, poput racionalnih brojeva, Ahilov paradoks sa kornjačom i mnogi drugi primjeri. Ali, u mojoj knjizi nijesam pokušao da privučem pažnju na te različite matematičke elemente koji se pojavljuju na jednom mjestu ili drugom, već da razumijem način na koji apstraktno mišljenje i korišćenje matematičkih primjera ima udjela u njegovom stilu i način na koji on gradi priče. Vi ste naučnik - matematičar, ali i jedan od najpoznatijih argentinskih pisaca. Kako je počelo Vaše interesovanje za književnost i pisanje? - Oduvijek me je interesovala književnost, još dok sam bio dijete. Moj otac je bio slab amater i veoma profilisan pisac. Moja majka je bila profesor književnosti. U stvari, matematika je mnogo kasnije ušla u moj život, sasvim slučajno za vrijeme univerzitetskih studija. Od 1976. do 1982. godine kao što znamo, u Argentini je vladala vojna diktatura. Kakva su Vaša sjećanja na te dane i koliko su vam kao piscu interesantni događaji iz tog perioda? - Sjećanja su mi veoma tužna. Oba moja roditelja izgubili su posao na Univerzitetu i moja porodica je dosta propatila u tom periodu straha i terora. Međutim, te stvari nijesam često pominjao u svom pisanju. Napisao sam samo dvije kratke priče koje su povezane sa tim periodom. Jedna od njih postala je moja najpoznatija kratka priča i prevedena je na mnoge jezike. Ima naslov “Infierno Grande” (“Veliki pakao”). Druga ima naslov “Retrato de un piscicultor” (“Portret odgajivača ribe”). Gedelov uticaj Gižermo Martinez je odrastao u Njujorku, na Menhetnu i u Buenos Ajresu. U romanu “Neprimjetni zločini” Martinez se poziva na teoremu Kurta Gedela (1906-1978) američkog matematičara češkog porijekla. Gedelova teorema o nepotpunosti dokazuje da se matematika nikada neće moći svesti na primjenu utvrđenih pravila. O svom odrastanju i školovanju i Gedelovom uticaju Martinez je rekao sljedeće: - Moji roditelji su rođeni u Argentini, oni su djeca imigranata iz Istočne Evrope i poslije Drugog svjetskog rata odlučili su da odu u SAD . Došli smo u Argentinu kada mi je bilo 18 godina i ostali smo tu skoro deset godina. Dok smo živjeli u Njujorku, Rusi su lansirali svoj prvi satelit, Sputnik. To je užasnulo Amerikance i oni su organizovali serije specijalnih kurseva u osnovnim i višim školama kako bi probudili interesovanje za nauku. Išao sam na svaki od njih. U to doba javne biblioteke na Menhetnu su bile veoma stimulativna mjesta. Dok sam bio mlađi privlačila me je teorija relativiteta, kvantna fizika i kosmologija. Ali, da bi se razumjela fizika, najprije morate savladati matematiku. Matematiku sam proučavao jer sam želio da razumijem jedan od najdubljih problema kakav nosi Gedelova teorema... Logika krivičnih istraga “Mi matematičari uvijek volimo da imamo utisak da možemo reći nešto što ima smisla. Bilo kako bilo, posvetio sam se tada proučavanju u drugim sredinama onoga što za sebe zovem estetika rasuđivanja. Počeo sam, kao i uvijek, od onoga što mi je djelovalo kao najjednostavniji model, ili barem najbliže: logike krivičnih istraga. Analogija s Gedelovom teoremom učinila mi se zaista privlačnom. U svakom zločinu nesumnjivo postoji pojam istine, jedno jedino istinito objašnjenje među svim mogućim; s druge strane postoje takođe materijalne indicije, činjenice koje se ne mogu osporiti, ili su barem, što bi rekao Dekart, izvan svake razumne sumnje: te bi bili aksiomi. Ali, onda se već nalazimo na poznatom terenu. Šta je krvična istraga ako ne naša vječita igra da zamislimo pretpostavke, moguća objašnjenja koja se uklapaju u činjenice i da pokušamo da ih dokažemo. Počeo sam sistematski da čitam priče o stvarnim zločinima, pregledao sam izvještaje tužilaca sudijama, proučio način vrednovanja dokaza i rasporeda elemenata presude ili oslobađanja od krivice pred sudovima. Ponovo sam iščitao, kao u mladosti, stotine kriminalističkih romana. Odnedavno sam počeo da nalazim mnoštvo sitnih, zanimljivih razlika, estetiku svojstvenu krivičnoj istrazi. A takođe i greške, hoću da kažem teorijske greške kriminalistike, možda mnogo zanimljivi je”. (Iz Martinezovog romana “Neprimjetni zločini”) Vujica OGNJENOVIĆ